پایان نامه خوف و رجاء در منطق الطیّر عطاّر در word دارای 182 صفحه می باشد و دارای تنظیمات و فهرست کامل در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است
فایل ورد پایان نامه خوف و رجاء در منطق الطیّر عطاّر در word کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه و مراکز دولتی می باشد.
این پروژه توسط مرکز مرکز پروژه های دانشجویی آماده و تنظیم شده است
توجه : توضیحات زیر بخشی از متن اصلی می باشد که بدون قالب و فرمت بندی کپی شده است
بخشی از فهرست مطالب پروژه پایان نامه خوف و رجاء در منطق الطیّر عطاّر در word
پیشگفتار یک
مقدمه
فصل اوّل : کلّیّات 34-
1 – 1 – 1 معنای لغوی و اصطلاحی خوف
1 – 1 – 2 خوف در قرآن
1 – 1 – 3 خوف در احادیث و روایات
1 – 1 – 4 خوف در گفتار مشایخ صوفیه
1 – 1 – 5 انواع و درجات خوف
1 – 2 – 1 معنای لغوی و اصطلاحی رجاء
1 – 2 – 2 رجاء در قرآن
1 – 2 – 3 رجاء در احادیث و روایات
1 – 2 – 4 رجاء در گفتار مشایخ صوفیه
1 – 2 – 5 انواع و درجات رجاء
فصل دوم : خوف و رجاء در منطق الطیّر عطاّر 135-
2-1-1 خوف و رجاء در منطق الطّیر عطّار
2 – 1 – 2خوف و انواع آن در منطق الطیّر
2 – 1 – 3 . خوف هیبت جلال الهی
2 – 1 – 4 خوف ره
2 – 1 – 5 . خوف مرگ
2 – 1 – 6 . خوف از عادت به شهوات
2 – 1 – 7 . خوف از سوء عاقبت
2 – 1 – 8 . خوف از عقوبت
2 – 1 – 9 خوف از جنایات و اکتسابات
2 – 1 – 10 خوف از فوت حق (مسروق)
2 – 1 – 11 خوف از عدم
2 – 1 – 12 . خوف از تقصیر از اوامر و تجاوز در حدود و شرع
2 – 1 – 13 خوف از حجاب بیداری به علّت غفلت
2 – 2 – 1 رجاء و انواع آن در منطق الطیّر
2 – 2 – 2 رجاء در ثواب
2 – 2 – 3 رجاء گشایش و سعه ی رحمت
2 – 2 – 4 رجاء در خدا
2 – 2 – 5 . رجاء شفاعت پیامبر
2 – 3 . خوف و رجاء
2- 4 . ناامیدی
نتیجه گیری
منابع و مراجع
بخشی از فهرست مطالب پروژه پایان نامه خوف و رجاء در منطق الطیّر عطاّر در word
1ابراهیمی،نادر : صوفیانه ها و عارفانه ها ( دوجلد ) ، تهران : سوره ، چاپ دوم ، 1377
2اشرف زاده ، رضا : تجلّی رمز و روایت در شعر عطاّر نیشابوری، تهران : اساطیر،1373
3احمدیان، ابراهیم : نهج الفصاحه، قم : نشر گلستان ادب،1381
4 انصاری، عبدالله : مجموع رسائل فارسی، به تصحیح و مقابله محمّد سرور مولایی، تهران : نشر توس،1386
5 ـــــــــ : صدمیدان، به اهتمام قاسم انصاری، تهران : طهوری، 1363
6 ـــــــــ : طبقات الصوفیه، به تصحیح محمّد سرور مولایی، تهران : نشر توس، چاپ دوّم،1386
7 ـــــــــ : منازل السائرین، با مقدمه و ترجم عبدالغفور روان فرهادی، تهران : مولی، چاپ دوّم، 1387
8 . بقلی شیرازی، روز بهان : شرح شطحیّات، تصحیح هنری کوربن، تهران : طهوری،1382
9 پور هادی پشتیری، علی رضا : بیم و امید در حماسه های ایرانی، رشت : فرهنگ ایلیا،1386
10 جامی، نورالدّین، اشعّه اللمّعات، به تصحیح و مقابله حامد ربّانی ، تهران :کتابخانه علمیّه حامدی، 1352
11 حلبی، علی اصغر، شناخت عرفان و عارفان ایرانی،تهران : زوّار، چاپ چهارم ، 1381
12 ـــــــــ : جلوه های عرفان چهره های عرفان، تهران : قطره، چاپ اوّل ،
13 دهخدا، علی اکبر : لغت نامه، زیر نظر دکتر محمّد معین،( جلد هفده و بیست و یکم ) ، تهران : دانشگاه تهران،
14 رازی، نجم الدّین : مرصاد العباد، به اهتمام محمّد امین ریاحی، تهران : علمی و فرهنگی، چاپ چهارم ، 1371
15 رجایی، احمدعلی : فرهنگ اشعار حافظ، تهران : نشر علمی ، 1362
16رزمجو، حسین : انسان آرمانی و کامل در ادبیات حماسی و عرفانی فارسی، تهران : امیرکبیر، 1368
17 زرّین کوب، عبدالحسین : جستجو در تصوّف ایران، تهران : امیرکبیر ، 1357
18 ـــــــــ : دنباله جستجو در تصوّف ایران، تهران : امیرکبیر، چاپ چهارم،1376
19 ـــــــــ : صدای بال سیمرغ، تهران : سخن، چاپ سوم ، 1380
20 زمانی، کریم : شرح جامع مثنوی معنوی،( جلد دوم )، تهران : اطّلاعات، چاپ بیست و دوم، 1386
21 سراج طوسی، ابونصر : اللّمع فی التصّوف، تصحیح رینولد آلن نیکلسون، ترجم مهدی محبّتی، تهران : اساطیر، چاپ اوّل ، 1382
22 سجّادی، سید جعفر سجادی : فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران : طهوری، چاپ هفتم ، 1383
23 سجّادی، سید ضیاء الدّین : مقدمه ای بر مبانی عرفان و تصوّف، تهران : سمت، چاپ ششم،
24 سهروردی، شهاب الدّین : عوارف المعارف، ترجم ابومنصور عبدالرّحمن اصفهانی، به اهتمام قاسم انصاری، تهران : علمی و فرهنگی، تهران
25 صفا، ذبیح الله : تاریخ ادبیات در ایران،(جلد دوم ) ، تهران : فردوس، چاپ سیزدهم ، 1373
26 صفی پور، عبدالرّحیم : منتهی الأرب فی لُغَهِ العرب، تهران : چاپ سنگی، 1297 – 1298
27 صنعتی نیا، فاطمه : مأخذ قصص و تمثیلات مثنوی، تهران : زوّار ، 1369
28 طبیبیان، سید حمید، ترجم المعجم العربی الحدیث،( جلد اوّل ) ، تهران : امیرکبیر ، 1370
29 عثمانی، ابوعلی حسن بن احمد : ترجم رسال قشیریه، با تصحیح و استدراکات بدیع الزمان فروزانفر، تهران : علمی و فرهنگی، چاپ هفتم،1383
30 عطاّر نیشابوری، فرید الدّین : منطق الطیّر، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران : سخن،1383
31 ـــــــــ : منطق الطیّر، سیروس شمسیا، تهران : پیام نور، چاپ دهم،
32 ـــــــــ : منطق الطیّر، محمّد جواد مشکور، تهران : الهام، چاپ هفتم،1384
33 ـــــــــ : منطق الطیّر، به اهتمام سیّد صادق گوهرین، تهران : علمی و فرهنگی، 1374
34 ـــــــــ : تذکره الاولیاء، به تصحیح محمّد استعلامی، تهران : زوّار،1346
35 ـــــــــ : مصیبت نامه، به اهتمام نورانی وصال، تهران : زوّار،1365
36 ـــــــــ : مختارنامه، تصحیح و مقدم محمّد رضا شفیعی کدکنی، تهران : سخن، چاپ دوم،1374
37 غزّالی، احمد : سوانح، به کوشش ایرج افشار،تهران : منوچهری ،
38 ـــــــــ : مجموعه آثار فارسی احمد غزّالی، به اهتمام احمد مجاهد، تهران : دانشگاه تهران، چاپ سوم ،
39 غزّالی، محمّد : کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیوجم، تهران : علمی و فرهنگی، چاپ نهم، 1380
40 غنی ، قاسم : تاریخ تصوّف در اسلام و تطور و تحوّلات آن تا عصر حافظ و بحث در احوال و آثار حافظ به ضمیمه اصطلاحات صوفیه، تهران : کتابفروشی ابن سینا ، 1322 – 1323
41 فاضلی، قادر : فرهنگ موضوعی ادب پارسی منطق الطیّر و پندنامه، تهران : طلایه ، 1374
42 فروزانفر، بدیع الزمان : شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فرید الدّین محمّد عطاّر نیشابوری، تهران : کتابفروشی دهخدا، چاپ دوم ، 1353
43 فصیح خوافی، احمد بن محمّد : مجمل فصیحی، به اهتمام محمود فرخ، مشهد : باستان، 1339 – 1341
44 کاشانی، عبدالرّزاق : اصطلاحات الصوفیه یا فرهنگ اصطلاحات عرفان و تصوّف، ترجم محمّد خواجوی، تهران : مولی،
45 کاشانی، عزّالدّین محمود، مصباح الهدایه، تصحیح جلال الدّین همایی، تهران : سنایی، چاپ دوم، بی تا
46 کلاباذی، ابوبکر محمّد بن اسحاق : التعرّف لمذهب أهل التصوّف ، تحقیق و تعلیق عبدالحلیم محمود شیخ الازهر وطه عبدالباقی سرور، مصر : نشر مکتبه الثقافه دار المصری، بی تا
47 گوهرین، سیّد صادق : شرح اصطلاحات تصوّف ،(جلد پنجم)، تهران : زوّار ، چاپ اوّل ،
48 ـــــــــ : شرح اصطلاحات تصوّف ،(جلد ششم) ، تهران : زوّار ، چاپ اوّل ،1380
49 . منوّر میهنی، محمّد : اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید ابوالخیر، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی،( بخش اوّل) ، تهران : آگاه ، چاپ سوم، 1371
50 . ـــــــــ : اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید ابو الخیر ، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمّد رضا شفیعی کدکنی ،(بخش دوم ) ،تهران :آگاه ،چاپ اول ،
51 . مستملی بخاری، اسماعیل بن محمّد : شرح التعرّف لمذهب التصوّف، با مقدمه و تصحیح و تحشیه ی محمّد روشن، تهران : اساطیر ، 1363 – 1366
52 . مشرّف، مریم : نشانه شناسی تفسیر عرفانی ، تهران : نشر ثالث،
53 . میبدی ، ابو الفضل : کشف الاسرار و عده الا برار ، ( ده جلد ) ،به اهتمام علی اصغر حکمت ، تهران :امیرکبیر،1344
54 . منزوی، علینقی : سی مرغ و سیمرغ، تهران ، سحر ، 1356
55 . نراقی، احمد : مِعراجُ السّعاده، با تصحیح و تحقیق و تعلیق و ویرایش محمّد نقدی، قم : هجرت، چاپ چهارم،1376
56 . نفیسی، سعید : جستجو در احوال و آثار فرید الدّین عطاّر نیشابوری، تهران : اقبال ،
57 . ـــــــــ : سرچشم تصوّف در ایران، تهران : فروغی ، 1345
58 . نویا، پل : تفسیر قرآنی زبان عرفانی، ترجم اسماعیل سعادت، تهران : مرکز نشر دانشگاهی،
59 . نوربخش، جواد : فرهنگ اصطلاحات تصوّف، ( جلد پنجم وششم ) ، یلداقلم، چاپ اوّل، 1379
60 . یاحقّی ، محمّد جعفر : راهنمای نگارش و ویرایش ، مشهد : نشرآستان قدس رضوی ، چاپ یازدهم ،
1-1-1 . معنای لغوی و اصطلاحی خوف
خوف از آن دسته اصطلاحاتی است که در فرهنگ و ادبیات عرفانی مشرق زمین ، تعابیر و مفاهیم گسترده ای را به خود اختصاص داده است . با مراجعه به لغت نامه های معتبر ، تعابیر خاصی از این لغت به دست آمد که عبارت است از : «خافِ : خَافَ – خَوفاً و خَیفاً و مَخَافَهً و خیفهً : فزع ا اتَّقی ا ضدأَ مِن. فیقال «خافه و خاف منه و خاف علیه» (المنجد / ص 199)
یا «خ و ف خَوف بالفتح قتل ، عمل کشتن کسی را . قیل و منه قولهُ تَعالی : «وَ لَنَبلُو نّکُم بشیءِ مِنَ الخَوفِ و الجُوع ِوَ نَقصٍ مِنَ الاَموالِ وَ الاَنفُسِ َو الثّمَراتِ وَ بَشّرِ الصّابِرِینَ .» (بقره/ 155) کارز ار. و مِنه قُوله تعالی : « فَاذا جآءَ الخَوفُ رَایتَهُم یَنظُرُونَ ;» (الاحزاب/ 19) ادیم سرخ بریده مانند دوالها.» (منتهی الأرب / ص 348)
و امّا صاحب لغت نامه ی دهخدا ; آنچه از واژه ی خوف بیان کرده ، بدین شرح است : «بیم . فرق [فَ رَ] . هراس . وحشت . خشیت . رعب . رهب .فزع . روع . اذیب . پروا . باک . مقابل امن . هول . » (دهخدا / 1342/ج 21/ص942)
در مبحث قبلی با مفهوم لغوی کلمه ی خوف آشنا شدیم. حال جای آن دارد تا با استعانت از نظر نویسندگان صاحب نظر به بررسی اصطلاحی کلمه ی خوف بپردازیم
سؤال کردند از خوف ؟ [جنید] گفت : «چشم داشتن عقوبت است در هر نَفَسی.»
(عطّار / 1372 / ص 448)
و «خوف : از جمله منازل و مقامّات طریق و ترس از فوت محبوب و دخول مکروه از قلب است.»
(سهروردی / 1364 / ص 272)
و «خوف معنیی بود که به مستقبل تعلّق دارد ؛ زیرا که از آن ترسد که خواهد بود از مکروهها.»
(فروزانفر / 1361 / ص 194)
سیّد جعفر سجادی در فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی در تعریف خوف گوید : «خوف عبارت بود از تألم باطن به سبب توقّع مکروهی که اسباب حصول آن ممکن الوقوع باشد ، یا مظنون به ظنی ؛ غالب ، آن را انتظار مکروه نیز خوانند و تألم زیاد باشد و اگر تعذّر وقوع اسباب معلوم باشد و تألم حاصل ، آن را خوفی خوانند که سبب آن مالیخولیا باشد.» (سجادی / 1383/ ص 377)
پس خوف در واقع ترس از پیش آمدن امر مکروه و ناپسندی یا از دست رفتن امر مستحسن و پسندیده یی به این معنی که انسان یا می ترسد که مبادا چیز بدی برای او پیش بیاید و یا می ترسد که چیز خوبی را که دارد ، از دستش برود و خوف زاییده ی علم و معرفت سالک است
البتّه «خوف» از معانی متعلّق به آینده است ؛ زیرا واضح است که ترس یا از پیش آمدن مکروه است و یا ترس از فوت شدن چیز محبوبی و در هر حال راجع به چیزی است که در آینده ممکن است واقع شود
در نزد اهل سلوک ، «خوف شرم نمودن از گناهان و منهیّات شرعی و اندوهناک بودن از ارتکاب آنهاست.خوف حال مطالعه ی دل است مر سطوات خدای را و انتقام های او را. »
(نور بخش / 1379/ ج 5/ ص 225)
و امّا خوف عامه ، «بیدار شدن با ندای و عید (وعده ی عذاب حق) و بر حذر بودن از ثمره ی غفلتها و از پی آمدن گناهان می باشد.» (انصاری / 1387 / ص 121)
(جهت مزید اطّلاع در خصوص مفهوم اصطلاحی خوف ر. ک . : ترجمه ی رساله ی قشیریه ص 190 و تاریخ تصّوف در اسلام ص 308 و کیمیای سعادت ص 400 – 401 و مرصاد العباد ص 181 و معراج السعاده ص 170 و شرح اصطلاحات تصّوف ص 180 و جلوه های عرفان چهره های عارفان ص 216 و فرهنگ اصطلاحات تصّوف ج 5 ص 45 و منازل السائرین ص 49 و طبقات الصوفیه ص 52 .)
1 – 1-2 . خوف در قرآن
اصطلاح خوف را اهل تصّوف از قرآن مجید گرفته اند.آیاتی که برای این مسأله در کتابهای اصطلاح شناسی اهل تصوّف ذکر شده ، 48 آیه می باشد. در سوره های بقره ، نور ، نحل ، انعام ، فاطر ، زُخرف ، طه ، نحل ، آل عمران ، مؤمنون ، نازعات ، بینّه ; خداوند از خوف یاد کرده است. مثلاً
وَلَنَبلُوَنَّکُم بِشَیءٍ مِنَ الخَوفِ و الجوعِ وَ نَقص مِنَ الاَموالِ وَ الاَ نفُسِ وَ الثَّمرَاتِ وَ بَشِّرِ الصّابِرِینَ
(بقره / 155)
ما ناچار شما را بیازماییم به ترس و گرسنگی و کاستن مالها و تن ها و بشارت ده شکیبایان را
اِنَّما ذلِکُمُ الشَّیطانُ یُخَوِّفُ اَولِیائَهُ فَلا تَخافُوهُم وَ خافُونِ اِن کُنتُم مُؤمِنینَ . (آل عمران / 175)
این سخنان شیطان است که می ترساند بدان دوستانش را . شما از آنها مترسید و از من ترس داشته باشید اگر اهل ایمان هستید
یَخافُونَ رَبَهَّمُ مِن فَوقِهِم و یَفعَلُونَ ما یُؤمَروُنَ (نحل / 50)
از خداوند خویش که زبرایشان است، می ترسند و آنچه را که به ایشان فرمان دهند ،بجای آورند
وَ الذَّیِنَ یُؤتُونَ ما آتَوا وَ قُلُوبُهُم وَجِلَه انَّّهُم اِلی رَبّهِم راجِعُوَن (مؤمنون / 60)
و کسانی که در کوشش و پرستش خداوند عبادتها را انجام می دهند و دلهایشان (از نپذیرفتن آن عبادتها از سوی خدا) ترسان است ؛ بازگشت آنان به سوی خدای خویش می باشد !
یَخافُونَ یَوماً تَتَقَلَّبُ فِیهِ القُلوبُ وَ الاَبصارُ (نور / 37)
روزی را می ترسند که دلها و چشمها در آن روز همواره دگرگون می گردد !
یا عِبادِ لاخَوفٌ عَلَیکُمُ الیَومَ وَ لا اَنتُم تَحزَنُونَ (زخرف / 68)
ای بندگان من ، بر شما امروز نه بیم است و نه اندوه دارید !
وَ اَمّا مَن خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفسَ عَن ِالهَوی (نازعات / 40)
امّا کسی که از حضور در پیشگاه خدای خود بترسید و خویشتن را از هوای نفس باز داشت
رَضِیَ اللهُ عَنهُم وَ رَضُوا عَنهُ ذلِکَ لِمَن خَشِیَ رَبَّهُ (بینّه / 9)
خداوند از آنها خشنود و آنها هم از خداوند خشنودند ، این پاداش برای کسی است که از پروردگار خویش بترسد و نا فرمانی نکند
در کشف الاسرار در ذیل آیات فوق آمده است : «خوف به معنی علم است و ترسنده به حقیقت اوست که علم ترس داند. ترس بی علم ، ترس خارجیان است و علم بی ترس ، علم زندیقان است و ترسندگان در راه دین شش گروهند : تائبان ، عابدان ، زاهدان ، عالمان ، عارفان و صدّیقان ، تائبان را خوف است. عابدان را وجل ، زاهدان را رهبت ، عالمان را خشیت ، عارفان را اشفاق و صدّیقان را هیبت ! پس خوف ، ترس توبه کاران است و مبتدیان و حصار ایمان و سلاح مؤمن ، هر کرا این ترس نیست ، ایمان نیست . وجل ، ترس زنده دلان است که ایشان را از غفلت رهایی دهد . رهبت، ترس زاهدان است که عیش را از میان ببرد و در جهان از جهان جدا شود ، همه ی وجود خویش را غرامت بیند و همه ی سخن خود را شکایت نگرد و همه ی کردار خود را جنایت شمرد. گهی چون غرق شدگان فریاد رس خواهد ، گهی چون نوحه گران دست بر سرزند ، گهی چون بیماران آه کشد ، و از این ترس اشفاق پدید آید که ترس عابدان است ، ترسی که نه پیش دعا حجاب گذارد و نه پیش فراست بند ، نه پیش امید دیوار ، ترسی گدازنده و کشنده که تا نداء لاتخافوا و لاتحزنوا نشود نیارمد ، این ترسنده را گهی سوزند و گاه نوازند ، گاه خوانند و گاه کشند. ولی نه از سوختن آه کشد و نه از کشتن بنالد ! از پس اشفاق هیبت است که آن بیم صدّیقان است ، بیمی که از عیان خیزد و دیگر بیم ها از بیان ، چیزی در دل تا بد چون برق ، نه کالبد آن را تا بد نه جان آن را طاقت آورد که با وی بماند»( میبدی /1344/ ج3 ص182 )
لطف خداوند است که هر آیت که در آن بنده را بیم دهد و سیاست نماید هم پیش یا پس از آن بنده را بنوازد و امیدوار کند و او را به بلاهای گوناگون سیاست کند.آنگاه صابران را بشارت دهد و نوازش کند. می گوید : «بیازماییم شما را گاه به ترس ، گاه به درویشی و گاه به گرسنگی ، گاه به مصیبت ظاهر و گاه به اندوه باطن ، بلای ظاهر آسان کاری است که گاه بود و گاه نبود ، تمام اندوه در بلای باطن است که هر که به خدا نزدیک تر و به دوستی او سزاوارتر و به وصال او شایسته تر ، اندوه او بیشتر است.»
( میبدی /1344/ ج3 ص183 )
چندان که گناهکار از کردار بد خویش بترسد ، عارف با صدق اعمال و صفای احوال ، ده چندان بترسد و برخود بلرزد ! امّا میان این دو ترس تفاوت بسیار است ، چه گناهکار هم از عقوبت و هم از بدی عاقبت ترسد ، ولی ترس عارف از اجلال و اطّلاع حق است ! که ترس عارف را هیبت و ترس عاصی را خوف نامند ، خوف از خبر آید ولی هیبت از عیان زاید
«آیات مربوط به خوف ،پرداختن به لذتهای حیات این جهانی را، در نفوس مسلمین ضعیف می کند. خاصه که پیغمبر خود با وجود توجّه به نشر اسلام و دعوت خلق ، سیرتی شبیه به اهل زهد و ریاضت داشتند و در بعضی موارد شاید به خوف و خشیت هم می گرایید.» (زریّن کوب / 1378 / ص 44)
1 – 1-3 . خوف در احادیث و روایات :
در باب خوف ، احادیث و روایات فراوانی بیان شده که تعدادی از آنها را نقل می کنیم
رَحِمَ اللهُ عَیناً بَکَت مِن خَشیَهِ اللهِ وَ رَحِمَ اللهُ عَیناً سَهِرت فِی سبَیل اللهِ (نهج الفصاحه/ 1685)
خدا رحمت کند چشمی را که از بیم خدا بترسد و خدا رحمت کند چشمی را که برای خدا بیدار ماند
مَن خافَ اللهَ خَوَّفَ اللهُ مِنهُ کُلَّ شَیءٍ (نهج الفصاحه / 2867 )
هر که از خدا بترسد ، خدا همه چیز را از او می ترساند
رَاسُ الَمالِ مَخافَهُ اللهِ (نهج الفصاحه / 382)
سرمایه ی حقیقی ترس از خداست
پیامبر اکرم – صلّی الله عیله و آله – فرمودند «انا اخوفکم لله» ترس من از خدا از همه ی شما بیشتر است و «تمام عقل ترین شما ترسنده ترین شماست از خدای تعالی.» (نراقی / 1376 / ص 191)
ترس از آگاهی نشأت می گیرد و آن کسی که آگاهتر است ، خوف بیشتری نسبت به حق تعالی دارد . در تأیید این مطلب پیامبر فرمود : «خوف از خدا اساس حکمت است» (نور بخش / 1379 / ج 5 / ص 229)
در اخبار آمده است : «لمّا ظَهَرَ علی إبلیسَ ما ظَهَرَ طَفِقَ جَبرئیلُ و میکائیلُ یَبکیانِ زماناً طویلاً . فأوحی اللهُ تعالی إلیهِما مالَکُما تبکیان هذا البکاءِ قالا یا ربِّ لانَأ مَنُ مَکرَکَ. فَقالَ اللهُ تعالی هکَذا کُونا لا تأمَنا مَکرِی»چون بر ابلیس آن واقعه فرود آمد ، جبرئیل و میکائیل زمانی دراز گریستند. حق تعالی فرمود : چرا اینقدر می گرئید ؟ گفتند : پروردگار از مکر تو ایمن نیستیم. فرمود : چنین باشید و از مکر من ایمن مباشید
(فروزانفر / 1383 / ص 189)
«بوهریره رَضِیَ اللهُ عَنهُ گوید که پیغامبر صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ سَلَّمَ [گفت] اندر دوزخ نشودآنک بگریداز بیم خدای تا آنگه که آن شیر که از پستان بیرون آمده باشد، باز پستان شود و هرگز دود دوزخ و گرد جهاد اندر بینی بنده ی مسلمان گرد نیاید . و انس گوید رَضِیَ اللهُ عَنهُ که پیغامبر صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ سَلِّمَ گفت: اگر شما آن دانید که من دانم ، خنده ی شما اندک بودی و گریستن بسیار.» (فروزانفر/ 1383/ ص 190)
روزی آن حضرت از جبرئیل سوال کرد که : «چرا میکائیل را هرگز خندان نمی بینم ؟ عرض کرد که از روزی که آتش جهنّم خلق شده، میکائیل نخندیده . » (نراقی / 1376 / صص 191- 192)
خوف را در درجات متعالی تر در انبیاء و اولیاء می توان مشاهده کرد که در این جا به گوشه ای از خوف و خشیت پیامبران و اولیاء الهی اشاره می کنیم
«از داوود پیغمبر ترک اولائی صادر شد تا زنده بود برخود نوحه می کرد و پیوسته شغل او گریه و زاری بود. روزی متذکّر خطای خود شد بی اختیار فریاد کرد و از جای خود جسته دست بر سر نهاد و سر به کوه و بیابان گذاشت و نوحه و گریه می نمود ، به حدی که سباع و درندگان به دور او جمع شدند. گفت : بر گردید من شما را نمی خواهم ، من طالب کسانی هستم که بر گناه خود گریانند. مردم به او می گفتند که تا چند می گریی و خود را رنجه می داری؟ می گفت : بگذارید گریه کنم پیش از آن که روز گریه کردنم سرآید و پیش از آن که شعله در احشای من افکنده ملائکه غلاظ و شداد را به گرفتن من امر کنند . » (نراقی / 1376/ ص 192)
«یحیای معصوم چون به نماز ایستادی چنان گریستی که درخت و کلوخ از گریه او به گریه در آمدی و پدر بزرگوارش زکرّیا بر حال او گریه کردی تا بیهوش شدی و یحیی همیشه از خوف خدا گریان بود تا از اشک چشمش گوشت روی او ریخت و دندانهایش از زیر پوست نمایان شد ، مادرش دو قطعه کرباس بر دو گونه ی او گذاشت تا آب چشمش به جراحت گونه اش نرسد ، چون به نماز ایستادی این قدر گریستی که آن کرباس در آب چشمش غرق شدی ، مادرش آن را برداشتی و فشردی ، چون یحیی می دید که مادرش آنها را می فشارد و آب از دستش جاری است ،آهی می کشید و می گفت : ای خدا این اشک چشم من است و این مادر من است و من بنده توام و تو ارحم الراحمینی.» (نراقی / 1376/ ص 192)
و خوف خاتم الانبیاء به مثابه ای بود که قد مبارکش خم شده بود . چنان که چون راه رفتی ، مردمان گمان کردندی که به رو در می افتد. و حتماً شنیده ای که سید اولیاء شبی هفتاد مرتبه از خوف خدا بیهوش می شد. چنانچه فقرات مناجات آن بزرگوار را ملاحظه نمایی و عبارات ادعیه ی سیّد السّاجدین را بشنوی ، مرتبه خوف و خشیت ایشان را خواهی دانست
از حضرت امّام محمّد باقر – علیه السّلام – مروی است که فرمودند : «در وقتی که حضرت امیر المؤمنین – علیه السّلام – در عراق بودند، روزی نماز صبح را با مردم گزاردند ، چون فارغ شدند، موعظه فرمودند و گریستند و مردم را گریانیدند از خوف خدا . سپس فرمودند : به خدا قسم که در عهد خلیل خودم رسول الله – صلّی الله علیه و آله – قومی را دریافتم که صبح و شام گریه می کردند ، ژولیده مو، غبار آلوده ، با شکمهای گرسنه ، از کثرت سجده پیشانی ایشان مانند زانوی شتر پینه کرده ، شبها را به سر می بردند در قیام و سجود . گاهی برپا ایستاده عبادت می کردند و زمانی به سجده می رفتند و با پروردگار خود مناجات می کردند و خلاصی از آتش جهنّم را مسئلت می نمودند
به خدا قسم که با وجود این حالت دیدم که ایشان خائف و ترسناک بودند . گویا صدای آتش جهنّم در گوشهای ایشان بود و چون نام خدا در پیش ایشان مذکور می شد، می لرزیدند؛ چنانچه درخت می لرزد. پس حضرت امام محمّد باقر – علیه السّلام – فرمودند : دیگر کسی آن حضرت را خندان ندید تا از دنیا مفارقت نمودند. (نراقی / 1376 / صص 187- 188)
و نیز از آن حضرت مروی است که : «مؤمن همیشه میان دو ترس است : یکی ترس از گناهی که کرده است و گذشته است و نمی داند که خدا با او در آن چه خواهد کرد و یکی دیگر ترس از عمری که باقی مانده است و نمی داند که خود در آن چه خواهد کرد. پس هیچ روزی را صبح نخواهد مگر خائف و ترسان.»
(نراقی / 1376 / ص 188)
تسری این حال را حتی در فرشتگان هم می بینیم. چنان که پیغمبر علیه السّلام گفته است که «آسمان از خوف حق تعالی به جنبش آمده است و قرار نمی گیرد و در هر مقدار بَدَستی از وی فرشته ای افتاده است از ترس خدای و در سجود مانده که نه زهره قعود دارد و نه قوّت قیام . » (گوهرین / 1380 / ج 5 ص 185)
در باب خوف روایات و حکایات فراوانی در آثار متصوّفه به چشم می خورد که تعدادی از آنها را نقل می کنیم
«احمد حنبل گوید : از خدای درخواستم تا دری از خوف بر من باز کند . چون باز کرد، ترسیدم که عقلم زایل شود. دعا کردم که یا رب به طاقت من فرست ! [آن خوف] ساکن شد.» (قشیری / 1383 / ص 197)
« وگویند چون ابلیس را لَعَنَهُ اللهُ این چنین حال پیش آمد ، جبرئیل و میکائیل بروزگار دراز می گریستند. خدای عزّوجلّ وحی کرد با ایشان که چه چیز به گریستن آورده است شما را ؟ گفتند: بار خدایا ! از مکر تو ایمن نه ایم. خداوند تعالی گفت: چنین باشید و از مکر من ایمن مباشید.» (قشیری / 1383 / صص 195- 196)
«سفیان ثوری بیمار شد. دلیل وی بر طبیب عرضه کردند .گفت : این آب مردی است که خوف جگر وی پاره کرده است [پس] طبیب بیامد و نبض وی بنگریست .گفت: ندانستم که در دین حنیفی چنین کسی بود.»
( قشیری/ 1383/ ص197 )
«و شبلی را پرسیدند که چون بود که آفتاب بوقت فروشدن زرد شود ؟گفت : زیرا که از درجه تمام بگشته است از هول مقام زرد شود و مؤمن همچنین باشد . چون بیرون شدن وی از دنیا نزدیک آید،لون او زرد شود از بیم مقام ، چون آفتاب برآید روشن بود . مؤمن همچنین بود که از گور برخیزد، روشن روی بود.»
(قشیری / 1383 / ص 197)
در روایت است که «جبرئیل (ع) و رسول (ص) هر دو می گریستند ، وحی آمد برایشان که چرا می گریید و شما را ایمن بکرده ام. گفتند : بار خدایا ! از مکر تو ایمن نه ایم. گفت : همچنین ایمن مباشید.»
(غزّالی طوسی / 1380 / ص 410)
آورده اند که : «وقتی جبرئیل به حضرت رسالت آمد و اثر خوف بر او ظاهر بود. رسول اکرم (ص) از کیفیّت حال پرسید ؟ جواب داد : «که این خوف نه اکنون حادث است. بلکه از آن روز باز که دست قهر ازلی در آمد و آن معلّم ملکوت را از میان مقدّسان و مسبّحان بیرون برد و داغ لعنت ابدی برجبین نهاد ، هیچ یک از ما
در صوامع قدس برقرار خود بر سر امن و سکون ننشسته است و از وقوع مثل این ترسان است.»
(کاشانی / 1372 / ص 387)
«در یک روایت منسوب به پلو تارخ آمده است : در باب زنی مجذوب گونه از اهل اسکندریه می گوید که این زن می خواست بهشت را با پاره ای آتش بسوزاند و دوزخ را با یک مشک آب خاموش کند تا خلق نیک و بد را به بیم و امید نکنند ! » (زرّین کوب / 1376 / ص 42)
روایت است که : «عبدالله بن رواحه وقتی به غزوه ی موته می رفت ، چون با یاران و خویشان شهر وداع گفت از خوف مرگ و از ترس دوزخ می گریست.» (زرّین کوب / 1378 / صص 46- 47)
در باب فضیل عیاض این عارف بلند پایه آمده است که : «ایشان به عزلت علاقه داشت و خوف و قبض بر وی چندان غلبه یافته بود که با مرگ او گوئی حزن نیز از عالم رخت بربست.»
(زرّین کوب / 1357/ ص 112)
از سهل بن عبدالله روایت است که : وقتی در بادیه می رفتم ، شخص را دیدم که از وی خوفی بر من نشست .گفتم : «اجنی انت ام انسی فقد خوفتنی.» جواب داد که : «امؤمن انت ام کافر فقد شککتنی.» گفتم : «بل مؤمن.» گفت : «اسکت فان المؤمن لایخاف غیر الله.» (سجادی / 1383 / ص 376)
روزی حضرت رسول (ص) در منبر دست راستش را بلند کردند و کف مبارک را پیچیده فرمودند : «ای مردم آیا می دانید که در کف دست من چیست ؟ عرض کردند که خدا و رسولش داناترند. فرمودند که نامهای اهل بهشت و نامهای پدران و قبیله های ایشان تا روز قیامت . سپس دست چپش را برداشته و فرمودند که آیا می دانید در کف دست من چیست ؟ باز عرض کردند که خدا و رسولش داناترند. فرمودند : نامهای دوزخیان و نامهای پدران و قبیله های ایشان تا روز قیامت. پس فرمودند که حکم خداست و حکم خدا عدل است که
«فریق فی الجنه و فریق فی السعیر» یعنی : طایفه ای در بهشت اند و طایفه ای در دوزخ .»
(نراقی / 1376 / ص 184- 185)
بیشترین خوف عرفای بزرگ همچون مولانا و عطّار خوف از سوء عاقبت است که در واقع از سر نوشتی که برای ایشان در لوح محفوظ رقم خورده ، بیمنا کند که مبادا از اهل شقاوت باشند
1 – 1-4 خوف در گفتار مشایخ صوفیه
در گفتار مشایخ و صوفیان سخنان بسیاری در باب مقام خوف بیان گردیده است که این موضوع خود بیانگر اهمیّت این مقامات در نزد آنان می باشد. اینک به گوشه ای از آن سخنان می پردازیم
[جنید] گفت : «خوف آن است که بیرون کنی حرام از جوف و ترک عمل گیری به عسی و سوف.»
(تذکره اولیاء /1346/ ص445)
[حاتم اصم] گفت : «زینت عبادت خوف است ، و علامت خوف کوتاهی امل است.» (همان / 268 )
[ابوعثمان حیری] گفت : «خوف پرهیز کردن است از روزگار به ظاهر و باطن.» (همان / 356 )
[ابوحفص] گفت : «خوف چراغ دل بود [و آنچه در دل بود] از خیر و شر به آن توان دید.»
(همان / 302 )
سوال کردند از خوف ، [جنید] گفت : «چشم داشتن عقوبت است در هر نَفَسی.» (همان /481 )
از ابوعمرود مشقی نقل است : «خائف کسی است که از نفس خود زیادتر از دشمن که شیطان است بترسد.» ( همان / 394 )
«قال ابوعمرو الدمشقی الخائف من یخاف من نفسه اکثر مما یخاف من العدو». گفت : «خائف آن باشد که از تن خویش بیش از آن ترسد که از ابلیس.» (مستملی بخاری / 1366 / ص 1265)
«قال احمد بن سیّد حمدویه الخائف الذی یخافه المخلوقات». گفت : «خائف حقیقی از خدا آن کسی است که مخلوقات از او بترسند.» (مستملی بخاری / 1366/ ص 1265- 1266 )
«قال ابن الجلاء الخائف الذی تأمنه المخلوقات» . گفت : «خائف آن باشد که مخلوقات از او آمن گردند (مستملی بخاری / 1366 / ص1267 )
[ابوحفص] گوید : «خوف تا زیانه ی خدایست . تأدیب کند آن را که از درگاه او رمیده باشد.»
(فروزانفر / 1383 / ص 191)
[بشر حافی] گوید : «خوف ملکی است آرام نگیرد مگر در دل پرهیزگاران.»
(فروزانفر / 1383 / ص 192)
[واسطی] گوید : «خوف حجابی بود میان بنده و خدای تعالی و اندرین لفظ اشکالی هست و معنیش آن است که خائف ، وقت ثانی چشم می دارد و ابناء انتظار وقت مستقبل نکنند و حسنات ابرار ، سیّات مقرّبان باشد.»
(فروزانفر / 1383 / ص192 )
[نوری] گوید : «خائف از خدای با خدای گریزد.» (فروزانفر / 1383 / ص 192)
سهل تستری گوید که «مرید از آن بترسد که در معصیت افتد و عارف از آن ترسد که در کفر افتد.»
(غزّالی طوسی / 1380 / ص 407)
[قشیری] می گوید : «خوف ، معنی ای بود که به مستقبل تعلّق دارد ؛ زیرا که از آن ترسد که خواهد بود از مکروهها ، یا فوت دوستی چیزی بود که در آینده امید می دارد که به وی رسد.» (سجادی / 1376 / ص 37)
ابو محمّد سهل رحمه الله می گفت : «مرید از ابتلای به معاصی ترسد و عارف از ابتلای به کفر.»
(گوهرین / 1380 / ج 5 / ص 181)
[احمد حمدویه] گفت : «خائف به حقیقت آن باشد که هر چیزی که از او بترسند آن چیز از آن بنده بترسد. » (گوهرین / 1380 / ج 5 / ص 182 )
[فضیل عیاض] گوید : «در حال تندرستی خوف بهتر است و در حال بیماری رجاء ، خاصه در وقت اجل که آن جا باید که امید قوی باشد به رحمت خداوند و خوف در آن وقت به کار نیست.»
(گوهرین / 1380 / ج 5 / ص 185)
[ابوعبدالله خفیف] گفت : «خوف اضطراب است به علّت آگاهی از سطوت معبود. خشوع بر دل دائم گردد و اگر دائم نگردد و گاه گاه بر دل خوفی می گذرد که هرگز دل را خشوع حاصل نیاید و گفت :هرگز از دلی خوف جدا نشود که آن دل خراب گردد.» (گوهرین / 1380 / ج 5 / ص 191)
سهل بن عبدالله تستری گفت : «خوف دور بودن است از نواهی و بلندترین مقام خوف آن است که بنده خایف بود تا در علم خدای تقدیر او بر چه رفته است ؟ پنج چیز است که قرار نگیرد در دل اگر در آن دل چیزی دیگر بود : خوف از خدای و رجای به خدای و دوستی خدای و حیای از خدای و انس به خدای.»
(گوهرین / 1380 / ج 5 / ص 191)
یحیی معاذرازی گفت : «برقدر آن که از خدای ترس داری خلق از تو ترس دارند.»
(گوهرین / 1380 / ج 5 / ص 191)
عبدالله خبیق گفت : «نافع ترین خوف ها آن بود که تو را از معصیت باز دارد و نافع ترین خوف ها آن بود که اندوه تو را دایم کند بر آنچه فوت شده است تو را از عمر در غفلت ، و فکرت را لازم تو گرداند در بقیت عمر.» (گوهرین / 1380 / ج 5 / ص 192)
ابو عثمان حیری گفت : «صدق خوف ، پرهیز کردن است از روزگار به ظاهر و باطن.»
گوهرین /1380/ ج 5 ص192)
«و گفت خوف خاص در وقت بود خوف عام در مستقبل و گفت : خوف تو را به خدای رساند و عجب دور دارد . » (گوهرین / 1380 / ج 5 / ص 192)
یوسف اسباط گفت : «محو نگرداند شهوات را از دل ، مگر خوفی که مرد را بر انگیزد و مشوّقی که مرد را بی آرام کند.» (گوهرین / 1380 / ج 5 / ص 192)
[مسروق] گفت : «بیشتر چیزی که عارفان از آن بترسند خوف از فوت حق بود.»
(گوهرین / 1380 / ج 5 /ص 192)
شبلی گفت : «خوف در وصل سخت تر از خوف از وصل و گفت هیچ روز نبود که خوف بر من غالب شد که نه در آن روز دری از حکمت و عبرت بر دلم گشاده شد.» (گوهرین / 1380 / ج 5 / ص 192)
ابوالقاسم قشیری گوید که : «انس و هیبت دو حالت اند از احوال سالکین و آن ، آن است که چون حق تعالی به دل بنده تجلّی کند به شاهد جلال نصیب وی اندر آن هیبت بود و باز چون به دل بنده تجلّی کند به شاهد جمال نصیب وی اندر آن انس باشد تا اهل هیبت از جلالش بر تعب باشند و اهل انس از جمالش بر طرب.»
(نوربخش / 1379 / ج 6 / ص 82)
خیر النسّاج گفت : «خوف تازیانه ی حق است. راست کنند بدان هر نفس را که به بی ادبی خو کرده باشدکه هر تنی که بی ادبی را عادت گرفت خوفش بباید تا از آن برگردد.»
(نور بخش / 1379 / ج 5 /ص 225)
ذوالنّون رحمه الله گفت : «لایسقی المحب کأس المحبه الّا بعدان ینضج الخوف قلبه» محب جام دوستی را نمی نوشد مگر بعد از آن که خوف دلش را قوام دهد. (نور بخش / 1379/ ج 5 / ص 228)
ابراهیم خواص گفت : «ورع ، دلیل خوف است . و خوف ، دلیل معرفت و معرفت ، دلیل قربت.»
(سهروردی / 1364/ ص 184)
ذوالنّون – رحمه الله – گفت : «تا خوف ، دل را پخته نگرداند ، محب به محبّت حضرت عزّت نرسد. پس خائف آن باشد که هر دو وقتش ایمن باشد
گویی زکسان آن جهان خواهم بود یـــــا هــرزه دوان کـاروان خـواهم بـود
هندوی گریز پا که به خواجه رسد حالش چه بود ؟ من آن چنان خواهم بود »
(سهروردی / 1364/ ص 186)
از شبلی پرسیده شد خوف چیست ؟ گفت : «ترس از این که تو را سالم به تو ندهد.»
(سراج طوسی / 1382 / ص 112)
گروهی گفته اند که نشان خوف اضطراب دل و زاری از ترس خداست. ابن خبیق گفت : «به نظر من خائف کسی است که از خودش بیش از شیطان می هراسد.» خائفان خاص را سهل بن عبدالله نشان داده است : «اگر ذره ای از ترس خائفان را بر زمینیان می ریختند ، همگی خوشبخت می شدند.» به او گفتند : «چه مایه از این خوف در خائفان هست ؟ گفت : همانند کوه (کم).» ابن جلا گفت : «به نظر من خائف کسی است که جز از خدا نترسد.» واسطی هم گفت : «بزرگان از قطع می ترسند و کوچکان از عقوبت و ترس بزرگان بیشتر است ، چه تا وقتی که نفس اندک خود پسندی و رعونتی دارد ، بنده به نیکی نرسیده است. هر چند که خواهد به کلی تسلیم کند و به حق واگذارد.» شیخ گفت : «معنای خود پسندی نفس ، توجیه های نابجا و ادّعاها و نگاه به طاعت هاست. امید همنشین بیم است.» (سراج طوسی / 1382 / ص116 )
1-1-5 . انواع و درجات خوف
