پایان نامه سرزمین اندلس در word دارای 165 صفحه می باشد و دارای تنظیمات و فهرست کامل در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است
فایل ورد پایان نامه سرزمین اندلس در word کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه و مراکز دولتی می باشد.
این پروژه توسط مرکز مرکز پروژه های دانشجویی آماده و تنظیم شده است
توجه : توضیحات زیر بخشی از متن اصلی می باشد که بدون قالب و فرمت بندی کپی شده است
بخشی از فهرست مطالب پروژه پایان نامه سرزمین اندلس در word
بخش اول
موقعیت جغرافیایی و تاریخی سرزمین اندلس
1-1 واژه‌ی اندلس 5-
2-1 جغرافیای اندلس
3-1 نگرشی کوتاه به تاریخ اندلس 8-
4-1 فتح اندلس به دست مسلمین
بخش دوم
1-2 شعراندلس
2-2 مراحل شعر اندلس
3-2 ویژگیهای شعر اندلسی
4-2 مضامین شعری در اندلس
5-2 موشح و زجل
6-2 زجل در ادب اندلسی
بخش سوم
1-3 جایگاه اجتماعی و فرهنگی زن در اندلس
2-3 زن و علوم گوناگون
3-3 نقش زنان در ادبیات اندلس
4-3 زن و هنر
5-3 نقش زنان اندلس در سیاست
بخش چهارم
مشهورترین زنان شاعر اندلس
1-4 شاعر قرن دوم
حسانه التمیمیه
2-4 شاعران قرن‌های سوم و چهارم
قمر
عائشه بنت احمد القرطبیه
حفصه بنت حمدون الحجاریه
أنس القلوب
مریم بنت یعقوب الأنصاریه
3-4 شاعران قرن پنجم
الغسانیه البجانیه
زینت المریه
اعتماد الرمیکیه
بشینه بنت المعتمد
العبادیه
غایه المنی
ام الکرام بنت المعتصم بن صمادح
أمه العزیز
صفیه بنت عبدالله الرّیی
ام العلا بنت یوسف
ولاده بنت المستکفی
مهجه بنت التیانی القرطبیه
عتبه
4-4 شاعران قرن ششم و هفتم
حفصه بنت الحاج الرکونیه
حمده بنت زیاد بن بقی العوفی
نزهون بنت القلاعی غرناطیه
شلبیه الأندلسیه
هندکنیز أبی محمد عبدالله بن مسلمه الشاطبی
أسماء العامریه
أم الهناء بنت القاضی
قسمونه بنت اسماعیل الیهودی
ام السعد بنت عصام الحمیری
سلمی بنت القراطیسی
کلید تمرکز زنان شاعر اندلس
نتیجه گیری
فهرست منابع و مآخذ
چکیده عربی
بخشی از فهرست مطالب پروژه پایان نامه سرزمین اندلس در word
- قرآن کریم
- ابن أبار ،ابی عبدالله محمدبن عبدالله ابی بکر ، التکلمه لکتاب الصله ، تحقیق : د . عبدالسلام هراش ، 1415 هـ /1995 م ، بیروت ـ لبنان
- ابن أبار، ابی عبدالله محمدبن عبدالله ابی بکر ، الحله السیراء ، تحقیق : حسین مؤنس ، 1985 م ، ط : 2 ، دارالمعارف
- ابن أبار، ابی عبدالله محمدبن عبدالله ابی بکر ، المقتضب من کتاب تحفه القادم ، تحقیق: ابراهیم أبیاری ، 1410 هـ /1989 م ، ط : 3 ، قاهره ـ بیروت
- ابن أثیر ، عزالدین ابی الحسن علی بن ابی الکرام ، الکامل فی التاریخ ، تحقیق : مکتب التراث ، 1414 هـ / 1994 م ، ط : 1 ، بیروت ـ لبنان
- ابن بسام ، ابی الحسن علی ، الذخیره فی محاسن اهل الجزیره ، تحقیق : د . احسان عباس ، 1417 هـ / 1997 م ، بیروت ـ لبنان
- ابن بشکوال ، الصله ، تحقیق : ابراهیم أبیاری ، بیتا ، قاهره ـ بیروت
- ابن جلجل ، سلیمان بن حسان ، طبقات الأطباء والحکماء ، 1349 ش ، ترجمه : محمد کاظم امام ، تهران : دانشگاه تهران
- ابن حزم اندلسی ، طوق الحمامه فی الألفه و الألاّف ، تحقیق : د . احسان عباس ، 1993 م ، ط : 1
- ابن خطیب ، لسان الدین ، الاحاطه فی أخبار غرناطه ، تحقیق :محمد عبدالله عنان ، 1393 هـ / 1973 م ، ط : 1 ، قاهره ـ مکتبه الخانجی
- ابن خطیب ، لسان الدین ، أعمال الأعلام فیمن بویع قبل الاحتلام من ملوک الاسلام ، تحقیق : کسروی حسن ، بیروت ـ لبنان : دارالکتب العلمیه
- ابن خلدون ، عبدالرحمن ، العبر، 1413 هـ / 1992 م ، بیروت ـ لبنان : دارالکتب العلمیه
- ابن خلدون ، عبدالرحمن ، مقدم ابن خلدون 1375، ترجمه : محمد پروین گنابادی و عبدالمحمد آیتی ، چاپ : 8 ، تهران : انتشارات علمی وفرهنگی
- ابن دحیه ، المطرب من أشعار اهل المغرب ،تحقیق : ابراهیم أبیاری و د . حامد عبدالمجید و د . احمد احمد بدوی ، بیتا ، دارالعلم
- ابن زیدون ، ابی الولید احمد بن عبدالله ، دیوان ابن زیدون ، تحقیق : محمد سید کیلانی و کرم البستانی ، 1956 م و 1975 م ، ط : 2 ، بیروت : دارصادر
- ابن سعید مغربی ،المغرب فی حلی المغرب تحقیق : د . شوقی ضیف ، 1955 م ، ط : 3 ، دارالمعارف
- ابن سناء الملک ، قاضی السعید أبی القاسم هبه الله بن جعفر ، دارالطراز فی عمل الموشحات ، تحقیق : د . جودت رکابی ، 1397 هـ / 1977 م ، ط : 2 ، دمشق ـ دارالفکر
- ابن شریفه ، محمد ، البسطی آخرشعراء الأندلسی ، 1985 م ، ط : 1 ، بیروت‌ـ لبنان
- ابن عذاری ، ابوالعباس ، البیان المغرب فی أخبارملوک الأندلس والمغرب ،1930 م
- ابن قوطیه ، ابوبکرمحمد بن عمر ، تاریخ فتح اندلس ، 1378 ، ترجمه : حمیدرضا شیخی ، چاپ 2 ، مشهد : آستان قدس رضوی
- ابن منظور ، لسان العرب ، 1408 هـ /1988 م ، ط : 1 ، داراحیاء التراث العربی
- اصطخری ، ابوالحسن ابراهیم ، مسالک وممالک ، 1368، چاپ : 3 ، انتشارات علمی وفرهنگی
- ابی العزم ، سید جمال الدین محمدالحسن بک ، معجم الأدیبات الشواعر ، تحقیق : احمد یوسف دقاق ، 1416 هـ /1996 م ، ط : 1 ، دمشق : دارالثقافه العربیه
- اسلامی زاد ، حمید ، اسپانیا ، 1375، دفترمطالعات سیاسی و بینالمللی
- باهلی ، امام أبی نصر ، دیوان ذی الرُّمه ، تحقیق : د . واضح الصمد ، 1417 هـ / 1997 م ، ط : 1 ، بیروت : دارالجبل
- برقوتی ، عبدالرحمن ، دیوان المتنبی ، 1348 هـ /1930 م
- بروفنسال ، لیفی ، الاسلام فی المغرب والأندلس ، 1983 م ، ترجمه : محمد عبدالعزیز سالم و محمد صلاح الدین حلمی ، قاهره : دارنهفته مصر
- بستانی ، پطرس ، أدباء العرب فی الأندلس و عصرالإنبعاث ، 1988 م ، بیروت : دارالجیل
- بستانی ، پطرس ، دائره المعارف قاموس عام لکل فن ومطلب ، بیتا ، بیروت ـ لبنان : دارالمعرفه
- ترجانی زاده ، احمد ، تاریخ ادبیات عرب ازدوره جاهلیت تا عصرحاضر ، 1348 ، چاپ : 1 ، انتشارات شمس
- تنیر ، الشاعرات من النساء اعلام و طوائف ، 1408 هـ /1988 م ، ط : 1 ، دمشق ـ سوریه : دارالکتاب العربی
- جنثالت بالنثیا ، آنخل ، تاریخ الفکرالأندلسی ، 1955 م ، ترجمه اسپانیایی : حسین مؤنس ، ط : 1 ، قاهره ، مکتبه النهضه المصریه
- جوادی ، غلامرضا ، موسیقی ایران ازآغاز تا امروز ، 1380 ، انتشارات همشهری
- جومیث ، امیلیو جارثیا ، الشعر الأندلسی ، ترجمه اسپانیایی : حسین مؤنس ، 1425 هـ /2005 م ، ط : 2 ، قاهره ـ دارالرشاد
- جیّوسی ، سلمی خضراء ، الحضاره العربیه الاسلامیه فی الأندلس ، 1999 م ، ط : 2 ، بیروت
- حجّی ، عبدالرحمن علی ، التاریخ الأندلسی من الفتح الاسلامی حتی سقوط غرناطه ، 1418 هـ /1997 م ، ط : 5 ، دمشق : دارالعلم
- حلو ، سلیم ، الموشحات الأندلسیه نشأتها و تطورها ، تحقیق : احسان عباس ، 1965 م ، ط : 1 ، بیروت : دارمکتبه الحیاه
- حموی ، شهاب الدین ابی عبدالله یاقوت بن عبدالله ، معجم الأدباء ارشادالأریب إلی معرفه الأدیب ، تحقیق : د . عمرفاروق ، 1420 هـ / 1999 م ، ط : 1 ، بیروت ـ لبنان ، مؤسسه المعارف
- حمیدی ، جذوه المقتبس فی تاریخ علماء الأندلس ، تحقیق : ابراهیم أبیاری ، 1410 هـ/ 1989 م ، ط : 2 ، قاهره ـ بیروت : دارالکتاب
- حمیری ، ابی عبدالله محمد بن عبدالله بن عبدالمنعم ، الروض المعطار فی خبرالأقطار ، تحقیق : د . احسان عباس ، 1984 م ، ط : 2 ، مکتبه لبنان
- حمیری ، ابی عبدالله محمد بن عبدالله بن عبدالمنعم ، صفه الجزیره الأندلس ، 1937 م ، قاهره
- خلیل جمعه ، احمد ، نساء من الأندلس ، 1421 هـ / 2000 م ، ط : 1 ، یمامه ـ دمشق ـ بیروت
- دایه ، محمد رضوان ، تاریخ النقد الأدبی فی الأندلس ، 1401 هـ / 1981 م ، ط : 2 ، مؤسسه الرساله
- دورانت ، ویل ، تاریخ تمدن ، 1378 ، ترجمه : ابوطالب صارمی ، ابوالقاسم پاینده و ابوالقاسم طاهری ، چاپ : 6 ، تهران
- دوزی ، رینهرت ، المسلمون فی الأندلس ، 1998 م ، ترجمه : حسن حبشی ، الهیئه المصریه العامه للکتاب
- دهخدا ، علی اکبر ، لغت نامه ، بیتا ، چاپ : 2 ، دانشگاه تهران
- دینوری ، ابی محمد عبدالله بن مسلم ابن قتیبه ، الإمامه والسیاسه ، تحقیق : د . طه محمد الزّینی ، 1387 هـ / 1967 م ، ، مؤسسه الحلبی
- رافعی ، مصطفی صادق ، تاریخ آداب العرب ، 1425 هـ / 2005 م ، بیروت ، دارالکتاب العربی
- رکابی ، جودت ، فی الأدب الأندلسی ، 1960 م ، قاهره : دارالمعارف
- زرکلی ، خیرالدین ، الأعلام ، 1415 هـ / 1995 م ، بیروت ـ لبنان : دارالعلم
- ژوزف ، ماک کاپ ، عظمت مسلمین دراسپانیا ، 1326 خ /1935 م ، ترجمه : ابوالقاسم فیضی ، اصفهان
- سلیمان علی ، ساعی ، المرأه فی الشعرالأندلسی عصرالطوائف ،1426 هـ / 2006 م ، ط : 1 ، مکتبه الثقافه الدینیه
- سیوطی ، جلال الدین ، نزهه الجلساء فی أشعارالنساء ، تحقیق : د . صلاح الدین المنجد ، 1978 م ، ط : 2 ، بیروت ـ لبنان : دارالکتاب الجدید
- شامی ، یحیی ، موسوعه شعراء العرب ، 1999 م ، ط : 1 ، بیروت : دارالفکر العربی
- شراد ، محمد ، موسوعه نساء شاعرات ، تحقیق : حیدرکامل ، 2006 م ، ط : 1 ، بیروت ، دارو مکتبه الهلال
- شکعه ، مصطفی ، الأدب الأندلس موضوعاته وفنونه ، 1995 م، ط : 8 ، دارالعلم
- صاعد اندلسی ، قاضی ابی القاسم صاعدبن احمد بن صاعد ، طبقات الأمم ، 1912 ، بیروت
- صفدی ، صلاح الدین خلیل بن ایبک ، الوافی بالوفیات ، تحقیق : احمد الأرنا و وط ترکی مصطفی ، 1420 هـ /2000 م ، ط : 1 ، بیروت ـ لبنان : داراحیاء التراث العربی
- ضبّی ، بغیه الملتمس فی تاریخ رجال اهل الأندلس ، تحقیق : ابراهیم أبیاری ، 1410 هـ/ 1989 م ، ط : 1 ، قاهره ـ بیروت : دارالکتاب
- ضیف ، احمد ، بلاغه العرب فی الاندلس ، 1342 هـ /1924 م ، ط : 1 ، مصر
- ضیف ، شوقی ، تاریخ الادب العربی عصرالدول والامارات الاندلس، 414 هـ /1994 م
- ضیف ، شوقی ، الشعر و طوابعه الشعبیه علی مرالعصور ، بیتا : مصر: دارالمعارف
- ضیف ، شوقی ، الفن ومذاهبه فی الشعرالعربی ، بیتا ، ط : 12 ، مصر : دارالمعارف
- عاصی ، حسن ، المنهج فی تاریخ العلوم عندالعرب ، 1412 هـ /1992 م ، ط : 2 ، دارالمواسم
- عبادی ، احمدمختار ، فی تاریخ المغرب والاندلس ، 1903 م ، بیروت ـ لبنان : دارالنهضه العربیه
- عباس ، احسان ، تاریخ الأدب الأندلسی عصر سیاده قرطبه ، 1985 م ، ط : 7 ، بیروت ـ لبنان ؛ دارالثقافه
- عتیق ، عبدالعزیز ، الأدب العربی فی الأندلس ، 1976 م ، ط : 2 ، بیروت : دارالنهضه العربیه
- عریس ، محمد ، موسوعه شعراء العصر الأندلسی ، 2005 م ، ط : 1 ، بیروت ـ لبنان : دارالیوسف
- عسلی ، بسام ، فن الحرب الاسلامی فی عهودالخلفاء الراشدین و الامویین ، 1408 هـ /1988 م ، دارالفکر
- عسقلانی ، احمدبن علی ابن حجر ، الإصابه فی تمییزالصحابه ، تحقیق : احمد عبدالموجود ، 1415 هـ /1995 م ، ط : 1 ، بیروت ـ لبنان
- عنان ، محمد عبدالله ، دوله الاسلام فی الأندلس ، 1417 هـ /1997 م، ط :، قاهره ، مکتبه الخانجی
- فاخوری ، حنا ، تاریخ الأدب العربی ، 1383 ، ط : 3 ، طهران ، انتشارات توس
- فاخوری ، حنا ، الجامع فی تاریخ الأدب العربی ، 1995م ، ط : 2 ، بیروت: دارالجیل
- فاخوری ، حنا ، الموجز فی الأدب العربی وتاریخه ، 1411 هـ /1991 م ، ط : 2 ، بیروت : دارالجیل
- فروخ ، عمر ، تاریخ الأدب العربی ، بیتا ، دارالعلم
- فوّاز ، زینب بنت علی بن حسین ، معجم أعلام النساء المسمی الدرّ المنثور فی طبقات ربّات الخُدور ، تحقیق : منی محمد زیاد الخراط ، 1421 هـ /2000 م ، ط : 1 ، مکتبه التوبه
- قیروانی ، ابی علی الحسن بن رشیق ، العمده فی محاسن الشعر و آدابه و نقده ، 1416 هـ /1996 م ، ط : 1 ، دارو مکتبه الهلال
- کالمت ، تاریخ اسپانیا ، 1368 ، ترجمه : امیرمعزی ( حسام الدوله ) ، چاپ : آشنا
- کتبی ، محمدبن شاکر ، فوات الوفیات ، تحقیق : احسان عباس ، بیتا ، بیروت : دارصادر
- کحاله ، عمررضا ، أعلام النساء فی عالمی العرب والاسلام ، 1378 هـ /1959 م ، ط : 2 ، دمشق
- کولان ، ج . س ، الأندلس ، 1980 م ، ط : 1 ، قاهره ـ بیروت : دارالکتاب
- لوکاس ، هنری ، تاریخ تمدن ازکهنترین روزگارتا سده ما ، بیتا ، ترجمه : عبدالحسین آذرنگ ، چاپ
- لوبون ، گوستاو ، تمدن اسلام وغرب ، 1334 ش ، ترجمه : سیدمحمد تقی فخرداعی گیلانی ، چاپ : 4 ، بنگاه مطبوعاتی علی اکبر علمی
- مدرس ، محمد علی ، ریحانه الأدب ، بیتا ، چاپ
- مراکشی ، عبدالواحد ، المعجب فی تلخیص أخبار المغرب ، بیتا ، دارالکتاب ـ دارلبیضاء
- مریدن ودیگران ، عزیزه ، موسوعه العربیه ، 1998 م ، ط
- مقری، شیخ احمدبن محمد، نفح الطیب من غضن الأندلس الرّطیب، تحقیق: احسان عباس و محمد محیی الدین عبدالحمید. 1388هـ/1947م و1968 م، ط:1، بیروت: دارصادر
- مصطفی ، قیصر ، حول الأدب الأندلسی ، بیروت ـ لبنان ، مؤسسه الأشرف
- مؤنس ، حسین ، موسوعه تاریخ الأندلس تاریخ و فکر وحضاره و تراث ، 526 ش ، مکتبه الثقافه الدینیه
- مؤلّف مجهول ، اخبارمجموعه فی فتح الأندلس ، 1867 م
- موشحات اندلسیه ، 1949 ، مکتبه صادر بیروت
- نفیسی ( ناظم الأطباء ) ، علی اکبر ، فرهنگ نفیسی ، 1343 ، انتشارات کتابفروشی خیام
- هواری ، صلاح الدین ، احلی قصائدالغزل مختارات من غزل العصر الأندلسی ، 2003 م ، ط : الأخیره ، دارالبحار ـ دارالتیسر
- هیکل ، احمد ، الأدب الأندلسی من الفتح الی سقوط الخلافه ، 1979 م ، دارالمعارف
1-2 شعراندلسی
در جامعهی اندلس نیز چون دیگر جوامع بشری، شعر پا گرفت و نشأت یافت. در حقیقت از بدو ورود اعراب به اندلس شعر نیز از جمله فاتحان جزیرهی ایبری بود و آن عامل چنان در رگ و پوست قوم عرب ریشه دوانده بود که شاعر به هر جا سفر مینمود، کوله بار شعرش را نیز بر دوش خودحمل میکرد، به طوریکه رسول اکرم (ص) میفرماید: «لاتدع العرب الشعر حتی تدع الإبل حنینها» تا زمانی که شتر حنین و آوازش رارها نکند قوم عرب نیز «شعر» را رها نمیکنند. (عتیق، 1976، 163؛ ابن رشیق، 1416، 1/46)
بدین ترتیب شعر با مهاجرت اعراب به مغرب، به همراه آنها هجرت کرد. در واقع حضور اعراب در اندلس همراه با نفوذ زبان عربی در آنجا بود. اعراب دستاوردهای شعری خود را به همراه ویژگیهای دیگرشان به اندلس انتقال دادند. به طوریکه نور ادبیات مشرق زمین تمام اندلس را فرا گرفت و آنجا را روشن کرد. شعر وارد محیط جدیدی شد، محیطی آمیخته از دو فرهنگ شرقی و غربی که زمینه رشد وشکوفایی ادب را فراهم مینمود. اصالت و استحکام ساختار شعر شرقی با نبوغ و استعداد و روحیه شاد اندلسی درهم آمیخت و از ترکیب آن نتیجه مثبتی هم حاصل شد. شعر در همه جا و در بین همهی طبقات مردم ظاهر گردید. پادشاهان، وزیران، قضات، علما، فرماندهان و لشکریان، خواص و عوام، همگی شعر میگفتند و شعر زمزمه میکردند. به طوریکه با مشاهدهی این وضع در اندلس، این باور در ذهن انسان خطور میکرد که شعر در اندلس زبان زندگی، و زندگی نیز همان شعر و موسیقی است. (عتیق، 1976، 167؛ بستانی، 1988، 3/37؛ فاخوری، 1995، 1/935)
مجالس ادبی، بهترین جایگاه ارائهی ادب و تبادل ذوقها ، سلیقهها و اندیشهها بود. این مجالس در ساختار عقلی، اجتماعی وروانی مردم اندلس بسیار موثر بود. از آنجایی که شعرا و مردم اندلس، شرق را محل اشاعهی نور، فرهنگ، علم ، ادب و تمدن میدانستند و مردم آن مرزوبوم را الگوی مناسبی برای خودمیدیدند، در نتیجه ساختار ادبی خود را باشرقیها مطابقت دادند و از آنها الهام گرفتند آنان در ساختن مدارس، کتابخانهها و مراکز علمی، تشویق شعرا و ادبا، جذب آواز خوانان و ساختن قصرها و شهرها با شرقیها رقابت داشتند حتی برای شهرهای خود، نام شهرهای شرقی را انتخاب میکردند، به شعرای خوداز القاب شعرای شرقی استفاده مینمودند. پادشاهان خود را نیز با القاب پادشاهاان عباسی ملقب میساختند. (عتیق، 1976، 159 و164؛ بستانی، 1988، 3/37-38)
باپیدایش نسل جدید د راندلس به تدریج این انگیزه در میان آنها قوت گرفت که نباید در همهی زمینهها از افکار وعقاید گذشته وساختارها و روشهای آنها تقلید کرد. از آنجا که مردم اندلس عرب خالص نبودند و در بین آنها، بربرها، گوتها، رومیها، یهودیان و دیگر نژادها نیز وجود داشتند، طبعاً بدنبال تازگی و ایجاد تغییر در چهارچوب فکری بودند.این نسل تفکر و تعمق شرقی را دارا بود ولی اندیشهای غیر از اندیشهی عرب بدوی را در سر میپروراند. بااین حال به سبب مشابهت همه جانبه در تقلید از شعرای بنی عباس و نیاز آنها به فرهنگ و ادب شرقی، آنها را به سوی الهام از فرهنگ و ادب از مشرق سوق میداد و این تأثیرپذیری از مشرق زمین به حدی بود که با خواندن اشعار اندلسی این احساس به انسان دست میداد که گویا شعر شرقی میخوانند. (رکابی، 1960، 45؛ بستانی، 1988، 3/38)
بدین ترتیب میبینیم که شعر در اندلس از قرن پنجم هجری/ یازدهم میلادی به طور چشمگیری افزایش مییابد وچهرههای برجسته و جاویدانی چون ابن هانی (متنبی غرب)،ابن زیدون (بحتری غرب) الاعمی التطیطی (معری غرب) وحمده بنت زیاد(خنساء غرب) ظهور مییابند. (فاخوری، 1995، 1/935)
2-2مراحل شعر اندلسی
شعر اندلسی مراحل مختلفی را در دورهی حکومت مسلمین در اندلسی طی کرده است. از این روی خلاصهای از مراحل شعر در دورههای مختلف تسلط مسلمین ارائه میگردد
1- دوره والیان: شعراندلسی در دوره والیان بازتابی از شعر شرقی بود. ورود مهاجران شرقی به این سرزمین واستفاده از فرهنگ و ادب آن، تأثیر بسزایی در شعرشان گذاشت. این مرحله، که مرحلهی انتقال ادب شرق به غرب است، بدون کم و کاست؛ و تغییر در اغراض شعری همان اغراض و اسلوبی بود که در مشرق عربی رواج داشت؛ علت آن است که ادبای نخستین از کسانی بودند که در مشرق متولد شده، و در همانجا رشد یافته وهمراه فاتحان وارد شبه جزیره ایبری شده بودند. بعدها برای اندکی از آنان میسر نشد که با مردم آن کشور امتزاج نژادی پیدا کنند، و در واقع شعر در یان دوره-والیان- آهنگ ضعیفی از شعر مشرق زمین و از معانی واسلوب آن برخورداری یافته بودند. (فاخوری، 1995، 1/936) از جمله شاعرانی که در این دوره به شهرت رسیدند میتوان به «ابوالأجرب جعونه بن الصحه الکلابی (138) و عبدالرحمن بن زیاد، بکرکنانی، حبیب بن ولید (ازنوادگان عبدالملک) معاویه بن صالح الخضرمی الحمصی» و «یحیی الغزّال»(از اولین مشاهیر شاعران جوان متبحّر اندلس) اشاره نمود.(رافعی، 1425، 1423/173)
2- دورهی بنیامیه (در اندلس )
دورهی بنی امیه که به مرحلهی تقلید مشهور است، باخلافت «عبدالرحمن الدخل» آغاز میشود و تا شروع امارت ملوک الطوائف ادامه مییابد.در این دروه یعنی «خلافت بنی امیه در اندلس» شعر به صورت گسترده انتشار یافت، چرا که حاکمانی چون «عبدالرحمن الداخل» خود نیز شاعر بودند و به شعر عنایتی خاص داشتند. در این دوره تعداد شاعران افزایش یافت و آن بر اثر حرکت علمی وادبی گستردهای بود که با تشویق دولت مردان و سران حکومتی براه افتاده بود. البته این حرکت بی شباهت به حرکت دورهی اول عهد عباسی در شرق نبود. (فاخوری، 1995، 1/937)
تقلید در این دوره، چنان بر آسمان ادب اندلس سایه افکنده بود که در امور هنری، شعر، نثر وحتی در القاب حاکمان و شاعران تأثیر نهاده بود. «ابن بسام» در رابطه با تقلید اهل اندلس میگوید: «همانا اهل این آفاق و کرانهها (اندلس) از انجام هرکاری خودداری میکنندجز پیروی از اهل مشرق زمین. نیز به اخبار آنها مراجعه میکنندهم چنانکه اهل حدیث به قتاده رجوع میکنند. حتی اگر کلاغی در آن سامان قارقار کندیا مگسی در دورترین نقطه شام یا عراق وزوز کند چون بتی، در برابر آن رکوع کرده و آن را به عنوان کتاب محکمی تلاوت میکنند.» (عتیق، 1967، 159)
هم چنین شوتی ضعیف در کتاب »الفن و مذاهبه» میگوید: وقتی« صاحب بن عباد» کتاب «عقد الفرید» ابن عبدربه را دید که به شیوهی «عیون الأخبار» ابن قتیبه تألیف شده است، گفت: «هذه بضا عتنا ردت إلینا» (ضیف، الفن و مذاهبه، 415)
همانطور که قبلاً ذکر شد، آنها ابن هانی را (متنبی غرب)، ابن زیدون را (بحتری) و امری خودرا با القاب «مأمون، متوکل، ناصر، منصور، معتمد، معتضد» خطاب میکردند. (عتیق، 1976، 160)
اکثر شاعران نامی و مشهور اندلسی، چون ابن زیدون، ابن هانی، ابن خفاجه، ابن دراج، ابن شهید اندلسی، ابن عبدربه و ; به تقلید و معارضه با شاعران شرق میپرداختند. مانند تکلف و تصنع که از جمله نشانههای تقلید شاعران اندلسی از شعرای عباسی بود. (ضیف، الفن و مذاهبه، 423)
3- دورهی امارت یا ملکوت الطوایفی: این مرحله با فروپاشی خلافت امویان و به قدرت رسیدن ملوک الطوایف آغاز میشود. اکنون اندلس به امارتهای کوچکی تقسیم شده است وحاکمان برای کسب شهرت وبقای نام و در طلب علم و ادب و نزدیک نمودن شاعران به نظم شعر به ذکر افتخارات و مدایح خود به رقابت پرداختهاند؛ حتی خودامرا نیز شعر میسروده و اغلب نامههای خودرا به شعر مینوشته‌اند. در عصر ملوک الطوائف که به مدت دو نسل و تقریباً هفتاد سال به طول انجامید، انواع فنون ادبی از جمله شعر به حدوالایی از زیبایی، هنرنمایی و جذابیت رسید .(فاخوری، 1995، 1/937؛ فروخ، بیتا، 4/397)
4- دورهی مرابطین:
اما جنبش برای آزادی درقرن پنجم هجری آغاز شد. از این تاریخ به بعد شاعران به تجسّم محیط خود و بیان افکار و گرایشهایشان پیرامون آثار تمدن اسلامی در اندلس پرداختند. از عوامل مهم این تطور تعلق خاطر شاعران به میهن جدید و زیبائیهای خیره کنندهی آن است؛ ولی در حقیقت از قرن سوم هجری با برتری یافتن افرادی بزرگ از فرزندن اندلس در علم،ادب، موسیقی و شعر بر دربارهای بلاد عراق وشام آثار شرقی کم کم زدوده میشد، هر چند بطور کامل متلاشی نشد و ازبین نرفت.«ژان محمد عبدالجلیل»میگوید:«تا پیش از قرن ششم هجری شاعران اندلس نادرند و آثارشان نیر از نظر شکل و معنی با آثار شرقی تفاوت چندانی ندارد.(ترجانی زاده،1384 ،196)» اما پس از آنکه مدتی از استقرار عرب در شبه جزیره ایبری گذشت وشاعران چیزهای متنوعی در اندلس دیدند که در دیگر نقاط آسیا ندیده بودند: هوای متغیر، مناظر زیبا، بارنهای پیاپی، جنگلهای انبوه، رودهای روان، دشتهای سرسبز و کوههای بلند، ذهن و خاطرشان را صاف و زلال نمود، وجدان و احساسشان را تعالی بخشید و بیانشان را شیرینتر و مطبوعتر ساخت. (فاخوری، 1383، 571)
طبیعت زیبای اندلس، ازیک طرف و رفاه و تنعم در دربار ملوک، مجالس رقص، شراب و موسیقی از سوی دیگر دایرهی شعر و عواطف را گسترش داد و شاعران به تهذیب شعر و تنوع در آثارشان پرداختند، بطوریکه الفاظ زیبا ودلکش، معانی نرم و ملایم، قوافی تازه و متنوع را خلق نمودند و به بحرهای سبک و کوتاه روی آوردندو حتی در اوزان عروضی تغییر و تحول ایجاد کردند چنانکه «موشحات» بارزترین نمونهی تجدید و نوگرایی در شعر اندلسی است. (ضیف الفن و مذاهبه، 411؛ فاخوری، 1383، 580)
برخی از محققان معتقدند که بعداز سقوط ملوک الطوائف در خلال عصر مرابطین نظم شعر در سطح وسیعی به انحطاط کشیده شده است. عمر فروخ این نظریه را رد میکند و میگوید: «شعری که بازارش از رونق افتاده بود شعرگدایی و تکسب بود. به عنوان نمونه کتاب «الذخیره فی محاسن اهل الجزیره» ابن بسام که محصول عصر مرابطین است بهترین دلیل کثرت شعر و شاعران آن زمان میباشد. (فروخ، بیتا، 5/67-68) و همچنین کتاب «قلائد العقیان» ابن خاقان از آثار نفیس این دوره است. (فاخوری، 1995، 1/938-939)
5- دوره موحدین و بنی‌احمر:
در دورهی موحدین شعر رمقی تازه گرفت، و بزرگانی چون «أبی بکر بن طفیل» و أبی‌الولید بن رشید» و «أبی العُلابن زهر»و; در این دوره ظاهر شدند. سرانجام با انحلال حکومت بنی احمر در اندلس، شعر نیز برای همیشه از آنجا رخت بربست (فاخوری، 1995، 1/939؛ جومیث، 1425، 48-49)
آن چه گفته شد مراحلی بود که شعر اندلسی آن را طی کرده است و مشاهده میشود که تعدادشاعران پس از قرن پنجم هجری/(یازهم میلادی) گسترش مییابد و شخصیت شاعر اندلسی در این دوره شکل میگیرد
3-2 ویژگیهای شعر اندلسی
1- طبیعت: شاید مهمترین موضوعی که اندلسیها در آن برجسته شدند، توصیف «طبیعت» است. که زیبایی مناظر در این راه یارو یاورشان بود. مقری در توصیف اندلس در کتاب خود«نفح الطیب» آورده است:«اندلس در خوشبویی وصافی هوا چون شام، در راستی و همواری چون یمن، در عطرآگینی و مستعد بودن چون هند، در پهناوری چون اهواز، در معادن گرانبها چون چین و در سواحل سودآور چون عدن است. (مقری، 1968، 1/126)
بنابراین شاعران به توصیف مناظر طبیعی میهنشان پرداختند، چه زیبایی و جمال جویبارهای روان و چه چهچهی بلبلان که آنها را شیفتهی خود کرده بود و همین توصیفات، شعر اندلسی را در حد بالایی غنا بخشید. در واقع زیبایی طبیعت، رفاه و آسایش حاصل از این سرسبزی وجه تمایز اندلس از جاهای دیگر است، به طوریکه میتوان آنرا در لابهلای اشعار شاعرانی چون «ابن سفر المرینی» یافت
فی أرض أندلس تلتذُّ نعماء ولاتفارق فیها القلبُ السرّاءُ
وکیفَ لاتبهِجُ الابصارَ رؤیُتها وکلُّ روضٍ بها فی الوشیِ صنعاءُ
أنها رُها فّضهٌ والمسکُ تُربتُها والخزُّ روضتها و الدُّر حصباءُ
(فاخوری 1383، 577)
گاهی عشق اندلسی به طبیعت غرق در فضایی اندوهبار از رمانتیک است. شاعر درسفر و حضر از آن سخن میگوید؛ دیوان شعری او چون باغی از باغات پرمیوه ورنگارنگ میشود، چنانکه درآن گل سرخ و یاسمن یکدیگر را در آغوش میگیرند و گل بهار و نیلوفر و نسرین در باغی به مناجات برمیخیزند که نور و تاریکی، آن را درهم پیچده است، لذا اگر برخی از شعرای اندلس در مقابل طبیعت چون عاشقی در مقابل معشوق ایستادهاند، برخی دیگر آن را در چهارچوب غمهای خویش دانستهاند که با احوال روحانیاش نغمه سرایی میکند. «ابوالفضل بن شرف» این چنین با شب خلوت گزیده است
مَطَل اللیلُ بوعد الفلقِ وتشکّی النجمُ طولَ الأرقِ
جاوز اللیلُ إلی أنجمه فتساقطنَ سقوطَ الورقِ
بأبی بعدَ الکری طیفٌ سَری طارقاً عن سکنٍ لم یطرق
زارنی و اللیلُ ناعٍ سدفه وهو مطلوب بباقی رمق
(مقری، 1947، 4/213؛ فاخوری،1995،1/940-941)
ب- رفاه و تنعم: روشن است که رفاه اقتصادی در تکوین شخصیت اندلس تأثیر نهاد و سبب شد که مردم با شعف و شادی به علم، شعر، ادب و ساخت کتابخانههای بزرگ روی آورند. یکی از نشانههای رفاه و تنعم در اندلس مسجد قرطبه است که بدست «عبدالرحمن الداخل» به سال 169 هجری بنا شد؛ نقل شده است که وی هشتاد هزار دینار در ساخت آن هزینه کرد.(ضیف،1924، 9)
ازدست آوردهای دیگر این تنعم و رفاه «موشحات»، «ازجال» و اشعار عامیانهای بودند که در کنار موسیقی به آواز خوانده میشد. دکتر شوقی ضیف در این باره چنین عقیده دارد: «شخصیت اندلس در شعر قدرتمند نبود ولی با این وجود توانست چیز تازهای را در شعر عربی در حد پاسخ به محیط، رفاه و تنعم ایجاد کند و آن عبارت بود از موشحات و زجهای شعر عامیانه که بیانگر موج وسیعی از غنا و موسیقی است.» (ضیف، الفن ومذاهبه، 451)
ج- زبان ساده و روان: زبان شاعران اندلس سهل و سلیس است و آن بخاطر این است که در میان مردم غیر عرب اسپانیولی، از سرزمینهای عربی دور شده بودند. لذا زبان، خالص و پیراسته نبود و از آن قوام و استحکام زبان و ادبیات شرق برخوردار نبود. این روانی به سمت زبان محاوره و عامیانه کشیده شد که نتیجه آن «ازجال» مملو از کلمات عامهپسند و مبتذل و حتی غیر عربی بودند. (بستانی، 1988، 3/40)
د- وسعت خیال، زیبایی و تزئین الفاظ: شعر اندلسی مالا مال از رقت، لطافت، شیوایی وزیبایی، آکنده از تصورات لطیف، رنگارنگ وشفاف بود. اما معانی عمیق و ترکیبهای دقیق شعر عباسی را نداشت. آنها به تزیین کلمات و اوصاف زیبا و قالبهای ساده بیشتر از مفاهیم و معانی بها میدادند. آنها به شعر آنگونه میپرداختند که گویا میخواهند آن را به صورت آواز وترانه بخوانند. از این روی بیشتر اشعار آنها آواز گونه بود. (بستانی، 1988، 3/39)
تخیل در نزد اندلسیها بسی رنگینتر از تخیل مشرق است و آن بخاطر طبیعت و غزلهای دلکش میباشد، آنجا که تصویرهای روشن برگرفته از طبیعت از پی هم میآیند. و زیباییهای خود را به ذهن شاعر منعکس مینمایند و شاعر آن را با کلماتی موزون و خوش آهنگ میسراید.( فاخوری، 1383، 802)
هـ – عدم تعمق فکری: معانی شعری اندلس روشن، آشکار وبه دوراز تعمق فلسفی و دقت حکمائی بود. آنها همچون شرقیها به فلسفه و منطق توجه نداشتند و این علم در اشعار آنها کاربرد چندانی نداشته است، از این روی اشعارشان سطی و بیپایه بوده است. در حالی که در آن روزگار مشرق زمین مهد منطق و فلسفه بود و همین علت موجب افزایش توان آنها در گردآوری مطالب عمیق و چیدن صحیح واژهها درکنار هم میشد. (بستانی، 1988، 3/39-40)
و- تشخیص: شاعر اندلسی مجذوب طبیعت بود وقتی از کنار مرغزارها میگذشت زیبایی گلها و سرسبزی دشتها را میدید و صدای چهچه بلبلان را بر بالای درختان بلند میشنید.او مظاهر طبیعت را مانند یک انسان زنده تصور میکرد و با آنها به گفتگو مینشست و این چنین «تشخیص» در شعر اندلسی رایج شد، بطوریکه یک شاعر باغ و بستانها را چون جامعهی بشری تصور میکرد، جامعهای سرشار از عاطفه و بسیار زیبا که در آن عشقها باهم درگیر شدهاند و آرزوها به نزاع پرداختهاند
کلّما أقبل الظلامُ علیه غَمَّضَت أنجمُ السّما عینیهِ
فإذا عاد للصباج ضیاءٌ عاد روحُ الحیاهِ منه إلیه
(فاخوری، 1995، 1/942-943)
4-2مضامین شعری در اندلس
شاعران اندلسی در همهی فنون شعری به نغمه سرایی پرداختند، و آن را در اغراض مختلف مدح، هجا، رثاء، غزل، زهد، حکمت و; به رشته نظم درآوردند. اما در بعضی اغراض بر همان سبک قدیم عمل میکردند، برخی از اغراض را وسعت بخشیدند و گسترش دادند وحتی فنون جدیدی را نیز ابداع ونوآوری نمودند
«شعر اندلسی در اغراض و تطور و دگرگونی بسیار شبیه شعر عباسی بود» (ترجانی زاده، 1348،197)، لذاچون شرقیان به اغراض جدید و معانی شعری، بجای معانی و اعراض قدیمی علاقهمند شدند. و اسلوب و سبک بدوی را به اسلوب و سبکی کاملاً شهری و متمدن تبدیل نمودند. اما به طور کلی فنون شعری اندلس را میتوان به سه بخش تقسیم نمود
1) فنون تقلیدی: که در آنها صرفاً از شعرای شرق پیروی مینمودند و گاهی اوقات در آن گرایش به نوگرایی ایجاد میکردند، چون مدح، رثاء، غزل، حکمت، زهد و;
2) فنونی که آن را وسعت بخشیدند ولی بازهم غبار تقلید برآن نمایان بود؛ وصف، نالههایی در رثای وطن، ممالک و شهرهای از دست رفته
3- فنون جدیدی که خود مبتکر آن بودند: موشحه، زجل، استغاثه یا استنجاد. (عتیق، 1976، 167-168)
مدح:
اندلسیها مدح را جز در راه کسب مال و ثروت نسرودند و جز امیران و حاکمان کسی خریدار مدح نبود. شاعران به پیروی از قدما مدحشان را با غزل، وصف شراب و یا وصف طبیعت شروع میکردند و در لابهلای مدح به توصیف بیابانهای سوزان، سختی راه، شتران اصیل، میپرداختند. از آنجا که مدح اسلوبش اقتضا میکند، صلابت و جزالت داشته باشد از آنان چون شرقیها مدایح خودرا به سبک تقلیدی میسرودند از لحاظ معنی و مضمون، همان معانی قدیم یعنی کَرَم، جود، شجاعت، جنگاوری، نجابت واصالت را میستودند. ابن عمار در مدح معتضد بن عباد میگوید
أدِرِ الزُّجاجَه فَالنَّسیمُ قد انَبَری، وَالنجمُ قد صَرَفَ العِنانَ عن السُّری
وَالصُّبحُ قد أهدَی لنا کافوره، لــمّا اسـتَـرَدَّ الـلـّیـلُ مِـنّـا الـعَنَبَرا
(بستانی، 1988، 3/40-42و47)
از شاعرانی که در مدح به شهرت رسیدند، میتوان به ابن عبد ربه، ابن شهید، ابن هانی، ابن دراج، ابن زمرک، لسان الدین بن خطیب، ابن عبدون، ابن حمدیس الأزدی، ابن عمار و ابن لبانه اشاره نمود. (بستانی، 1988، 3/42-43)
رثاء
مرثیهسرایی یا سوگواری، گریه کردن بر مرده و برشمردن خوبیهای وی است. شاعران اندلس در غلو صفات وصف مردگان و تلخی مصیب وارده، چون شرقیان عمل میکردند و سبک، شیوه تعبیر و بیان و معنی، همان بود که درمشرق زمین رایج بود، و گاهی مسائل فلسفی راهم در خلال قصیده ذکر مینمودند و غالباً از دست روزگار شکوه وگلایه میداشتند. از مشهورترین مراثی اندلسی، اشعار ابن عبدربه است که در رثای فرزند خردسالش سرود. وی بخاطر دقت، صدق عاطفه واحساس دردناکش از سردمداران مرثبه سرایی در اندلس به شمار میرود. (بستانی، 1988، 3/49؛ مریدن و دیگران، 1998، 1/651)
رثای شهرها
از جمله فنونی که شاعران اندلس آن را وسعت بخشیدند، رثای شهرهاست که هماهنگ و بر مقتضای افکار جامعهشان بود. آنگاه که قدرت مسلیمن در اندلس روز به روز کاسته میشد و شهرها یکی پس از دیگری بدست مسیحیان میافتاد، شاعران بر خرابهها میایستادند و از عزتی که به ذلت و خواری بدل شده بود یادمیکردند و می گریستند و به مرثیهسرایی میپرداختند. این گونه اشعار و مراثی فزونی پیدا کردو به تدریج رنگ سیاسی به خود گرفت.البسطی آخرین شاعر اندلسی در رثاء «جبل الطارق» چنین میسراید
أواری أوار القـلـب مَــعَ شـدهِ الـلّفحِ فـتـبـدیه عینٌ دمعُها دائمُ السَّفـحِ
فقلتُ دعینی، الحزن فرضٌ علی الواری اما قد حَوَی أعداؤنا ناجَبَلَ الفـتح
حرامٌ علینا البشر والسمحُ بعده وفی القلب من آلامه أعظم الجُرحِ
(ابن شریفه، 1985، 169؛ فاخوری، 1383، 801)
غزل
غزل نیز چون دیگر فنون شعر در اندلس گسترش یافت. زیبایی طبیعت آنجا شاعران را به عشق و غزلسرایی دعوی میکرد، همچنان که رفاه وخوشگذرانی و مجالس لهوو لعب بر شیوع تغزل تأثیر نهاد. شاعران در ابتدابه سبک قدما غزل عذری وعشق پاک میسرودند، اما بعدها میبینیم که غزلشان چون غزل شرقیها بیشتر پیرامون زیبایی جسم میچرخد و به ندرت در مورد معنویات و جان انسانهاست به گونهای که تجزیه وتحلیل درآن کمتر وجود دارد. آنها از هیجانات روحی، وصل و هجران، شکوه و عتاب، اشک و گریه وفراق یار سخن گفتهاند. (عتیق، 1976، 169؛ فاخوری، 1411، 156)
ابن زیدون، شاعر اندلسی در عشق به «ولاده» دختر خلیفه «المستکفی» میسراید
أضحی التنائی بدیلاً من تدانینا و نابَ عن طیبِ لُقیانا تَجَافینا
ألّا وقدحانَ صبح البَینِ صَبَّحَنا حَیٌن فقامَ بنا لِلحَینِ داعـیـنـا
(دیوان ابن زیدون، 1956، 165-166)
مجون
«مجون» در لغت به این معنی است که انسان به عمل خود اهمیت ندهد و «الماجن» کسی را میگوید که به گفته و ناگفته و قعی ننهد و مرتکب هرکار زشتی شود واز سرزنش وعتاب دیگران باکی ندارد. (ابن منظور، 1408، 13/33)
شعر «مجون» در اصطلاح شعری است که شاعران در آن بیشرمانه از تمتع و شهوترانی سخن میرانند و از محیط خوشگذرانی و لهو و لعب پرده برمیدارند. چنانکه در حیات اجتماعی اندلس ذکر شد، تنعم و رفاه بیش از حد و میل به خوشگذرانی و باده گساری باعث شد مجالس لهو ولعب و می گساری برپا شود و بازار رقص کنیزان رونق گیرد، و موسیقی و آواز،محیطی طرب انگیز را بوجو دآورد. (هیکل، بیتا، 274-275)
وصف
شاعران اندلس در انواع مختلف وصف نغمهسرایی کردند و در توصیف بیابانهای خشک و بیآب و علف، حیوانات وحشی، اسب، شتر، مجالس لهو و غنا، رقص، شراب، آلات موسیقی، اسلحه، کشتی، دنیا، مرگ، تمدن، آبادانی، زنان زیبا روی و پسرکان خوش منظر و; به سبک شاعران عباسی و قدما شعر سرودند. این شاعران در وصف طبیعت بر شرقیان برتری یافتند که دلیل آن طبیعت زیبای اندلس بود. «دکتر عبدالعزیز عتیق» در این باره میگوید: «اندلسیها درشعر طبیعت از نظر کمی و کیفی از مشرقیان برتری یافتند و با مهارت بیشتری که داشتند در موضوعات شعری و گستردگی آن تنوع ایجاد کردند. (عتیق، 1976، 291؛ بستانی، 1988، 3/65)
بطور کلی اندلسیان در چهارمحور به وصف طبیعت اندلس همت گماشتند
1- بیان زیباییهای طبیعت: که نشانگر عشق و افتخار مفرطشان به مرز و بوم کشور خود میباشد. در این وادی شعر شاعران بزرگ اندلس ممتاز است در بزرگ نمودن خیال باریک، شمولیت بر معانی، ابتکاری که برگرفته از مظاهر تمدن است و نیز دست یافتن به لطیفترین و به نرمترین فنون سخن و برگزیدن الفاظی که به رسایی و دقت طبیعت را به تصویر کشد و آن را از نوخلق کند. (رافعی، 1425، 3/197)
2- توصیف تفریحگاهها و مناظر طبیعت اندلس
3- توصیف مجلس أنس، عشرت وخوشگذرانی: ابن عمار در وصف مجلس أنسی میسراید
و هَوِیتُهُ یَسقِی المدامَ کأنَّهُ قمرٌ یَدور بکوکبٍ فی مجلس
متأرِّجُ الحَرَکات تَندی ریحُهُ کالغصن هَزَّتهُ الصَّبَا بِتَنَفُّس
یَسعی بکأسٍ فی أنامل سَوسَنٍ ویُدیُر أخرَی مِن مَحَاجِر نرجِسِ
(مقری، 1947، 2/175-176؛ مصطفی، بیتا، 71)
4- توصیف قصرها و کاخهای سر به فلک کشیده: آنها علاوه بر طبیعت خدادادی به طبیعت مصنوعی و تمدن مسلمین د راندلس عشق میورزیدند و آن را توصیف مینمودند. (ضیف، 1924، 38؛ بستانی، 1988، 3/65)
ابن حمدیس در وصف قصر منصور قصیدهای دارد که مطلع آن چنین است
قصر لوأنک قدکَحلتَ بنوره أعمی لعاد إلی المقام بَصیرا
(مقری، 1947، 2/36)
هجو
که ضد مدح میباشد در اندلس رایج نبود و اگر هم هجو گفته میشد، به صورت تقلیدی بود. از هجاگویان مشهور در اندلس «ابوبکر المخزومی الاعمی» شاعر غرناطه است که هجوی میان او و«نز هون بنت القلاعی» شاعر صورت گرفت. ازدیگر هجاگویان اندلس «ولاده بنت المستکفی» میباشد که با هجای گزندهای «ابن زیدون» را هجو کرده است. «حماسه و فخر» نیز کمتر به چشم میخورد زیرا که روح حماسه و رزم آوری بر اثر رفاه و تنعم بیش از حد محو شده بود. اشعار تعلیمی در باب فلسفه، اخلاق، علوم، صرف و نحو رواج داشت. اما شعر «حکمت» در اندلس به علت ضعف فکری و کوتاه نظری در امور وحوادث و ماجراها ضعیف بود که دلیل بر فرهنگ ناپخته اندلیسان میباشد؛ چرا که فلسفه و منطق در آنجا گسترش نیافه بود و آن بخاطر سختگیری فقهای اندلس بود، آنها که آزادی اندیشه را تحریک کرده بودند و فلاسفه را به زندقه متهم میکردند. در این میان ابن هانی به اتهام زندیق بودن به مصر هجرت نمود وی اشهار فلسفی و حکمی بسیار دارد که آن معانی بیشتر برگرفته از اشعار متنبی است.(بستانی، 1988، 3/58-59 و60-61؛ فاخوری، 1411، 155)
زهد:
با سلطهای که فقهای خشک مذهب اسپانیای مسلمان در پیش گرفته بودند راه زهد و تقوی، پیروی از صالحان و نفرت از دنیا هموارشد و شاعران به زهد و تصوف گرایشی پیدا کردند. یکی از عوامل تشویق به زهد، جهادبا دشمنان مسیحی بود، لذامسلمین از دنیا بریده و طالب شهادت شدند و به جهاد روی آوردند. یکی از دلایلی که منجر به علاقهمندی جهاد شد اشعار «ابوالعتاهیه» بود که افکار آنها بیشترین تأثیر را داشت.(ضیف، الشعر و طوابعه الشعبیه، 190)
حنین
حنین در لغت به معنای نالیدن، گریه شوق آلود و در اصطلاح، ناله برای میهن و اشتیاق به آن است. یکی از ابواب شعری که شرقیان آن را در فتوحات شناختند، زمانی بود که سپاهیان عباسی برای فتح یا دفاع از سرزمینهای اسلامی دور شده بودند. دکتر «عبدالعزیز عتیق» علت توسعه شعر حنین در اندلس را دو عامل میداند:«1- اندلسیان چون شرقیها به مسافرت میرفتند مثلاً برای تحصیل علم به شرق میرفتند. 2- بیشتر کسانی که از اندلس به سفر رفتند اهل علم و دانش و قلم شعرسرایی بوند. »(عتیق، 1976، 269)
یکی از عواملی که باعث شد شاعران به این گونه اشعار روی آورند، غربت و دوری و جدایی از هم وطنان و زندگی در جایی بود که اهل آن رانمیشناختند، لذا مهمترین معانی که قصاید حنین، پیرامون آن میچرخد، اشتیاق به میهن و تجربه سختیهای غربت و ; میباشد. چنانکه درآثار برخی از شاعران چون «ابوالقاسم عامر بن هاشم» قرطبی میبینیم. او در قصیدهای در شوق به زادگاهش «قرطبه» میسراید
یا هَبَهً باکرتُ من نحو دارین وافَت إلَیَّ علی بُعد تحیَّتی
سَرََت علی صَفَحاتِ النهر ناشره جَنَاحها بین خِیریً و نسرین
و أینُ یعدلُ عن أرجاء قرطبهٍ مَن شاءَ یظفر بالدنیا و بالدّین
(مقری، 1947، 2/80 – 81)
ارجوزههای تاریخی
از مظاهر دیگر ابتکار و نوآوری در اندلس، سرودن ارجوزههای تاریخی است. آنها تاریخ حکومتها و یا جنگها را به صورت ارجوزههای تاریخی میسرودهاند. البته به نظم درآوردن علوم و فنون را نمیتوان تجدید ادبی به حساب آورد، ولی در هر حال آن یک پدیدهی علمی و ادبی بود که محیط اندلس را فراگرفته بود. (ضیف، 1924، 38)
5-2 موشحات و أزجال:
1- از شاعران نیمه دوم قرن سوم هجری، و معاصر عبدالله مروانی هفتمین خلیفه بنی امیه بوده است. در چاپها ونسخههای مختلف معافریا معافی آمده است. و همچنین او را معافر نیزی نیز خواندهاند و نسبت او را به شهر نیریز فارس در نزدیکی شیراز نیز دادهاند.(ابن خلدون، 1375، 2/1254)
